Ілияс Есенберлин
(1915-1983)
Ілияс Есенберлин 1915 жылы 10 қаңтарда Ақмола
облысындағы Атбасар қаласында дүниеге келген. Жазушының балалық шағы аштық
жалмаған зұлмат заманға тап келіп, 5 жасында тұл жетім қалды. Бала Ільяс
балалар үйіне тапсырылды. Шығармашылыққа бір табан жақын өскен ол қабырға
газетіне өлең жазып тұрды. Мектепті тәмамдаған соң, Қызылорда қаласына барып,
интернат мұғалімі болып жұмысқа орналасты. Кейін Қарсақпайдағы аудандық атқару
комитетінде жұмыс істеді. Жұмыс істей жүріп, Алматыдағы Қазақ тау-кен
институтына түсті. Талантты да талапты бала тез көзге түсіп, 1937 жылы
Қазақстан КСР-ның бірінші Конституциясын қабылдаған Қазақстан Советтерінің алғашқы
Төтенше съезіне делегат болып сайланды.
1940 жылы институтты бітіріп, Жезқазған
рудниктерінде инженер болады. Сол жылы күзде Қызыл әскер қатарына шақырылып,
Рига әскери-саяси училищесінде оқып, соғысқа аттанды. 1942 жылы қатты
жарақаттанып, госпитальге түсіп, бір жылдан соң мүгедек болып елге оралды.
1947 жылға дейін Қазақстан
Компартиясының Орталық комитетінің аппаратында инструктор болып жұмыс істеді.
Соғыс аяқталарда, 1937 жылы атылып
кеткен әділет халық комиссары Хамза Жүсіпбековтың қызына үйленіп, қайны енесін
АЛЖИР-ден алдырғаны үшін НКВД-ның назарына ілігіп, 1949 жылы 10 жылға бас
бостандығынан айырылды. Жазасын Қарақұм каналы құрылысында жарылыс жұмыстары
жөнінен тау инженері болып бес жыл жұмыс істеп өтеді.
Айдаудан келген соң Қазақ КСР-ның
Геология министрілігінде, кейін шахтада басқарма басшысы болып қызмет атқарады.
Ұсталғанша ол өлең жазса «Айша» (1945
жыл) және «Сұлтан» (1949 жыл) поэмалары, «Алғыс өлеңдер жинағы» (1949 жыл),
жазасын өтеп келген соң прозаға көшті («Адам туралы повесть» (1954 жыл), «Өзен
жағасында» (1960жыл).
1958 жылдан «Қазақфильм»
киностудиясында редактор, 1962 жылдан «Қазгослитиздат» мекемесінде редактор,
1967 жылдан «Жазушы» баспасында директор, содан Қазақстан жазушылар одағының
хатшысы (1971-1975 жылдары) болып қызмет атқарды.
1975 жылдан бастап толық шығармашылық
жұмысқа көшіп, 16 жылда 15 роман дүниеге
әкеледі.
1962 жылы драматургияда күшін сынап,
«Таудағы тартыс» пьесасы Республикалық жас көрермен театрының сахнасында
қойылды. Қазақ тіліне Константин
ДмитриевичУшинскийдің шығармаларын
аударды.
1969 жылы «Қаһар», 1971 жылы «Алмас
қылыш», 1973 жылы «Жанталас» романдарын жазды. Романдар 15-ші ғасырдан 19-шы
ғасырдың ортасына дейінгі қазақ тарихы суреттелген «Көшпенділер» трилогиясына
біріктірілді. Сөз болатын тақырыптар: қазақ халқының қалыптасуы, Қазақ хандығының Жоңғар
хандығымен арпалысы, Қытай, Хиуа, Бұхара, Ресей
империясы секілді көршілерімен аумалы-төкпелі қарым-қатынастары.
Қазақ әдебиетінде бұрын-соңды тарихи тақырыпта қалам тартылмаған. Алғаш рет
1976 жылы «Көшпенділер» атымен жарық көрген трилогия орыс тілінің өзінде 12 рет
басылып, 1,5 миллион тиражбен тарады. Жалпы «Көшпенділер» трилогиясы әлемнің 30
тілінде жарық көріп, 50 рет қайта басылды. 2005 жылғы есеп бойынша, дүние
жүзіне таралған жалпы тиражы 3 миллион дана. Бұл трилогияның негізінде 2005
жылы «Көшпенділер» атты тарихи көркем
фильмі түсірілді.
Қазақстан республикасы мемлекеттік
сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең көп роман
(17) жазған жазушы Ілияс Есенберлиннің қаламынан туған «Айқас», «Ғашықтар»,
«Қатерлі өткел», «Алтын құс», «Маңғыстау майданы», «Алтын аттар оянады»,
«Көлеңкеңмен қорғай жүр», «Алыстағы арпалыс», «Аққу құстар қуанышы», «Махаббат
мейрамы» романдары - тың тақырыпта жазылып, қазақ әдебиетінде оған дейін мүлде
көтерілмеген мәселелерді қозғаған, әдебиетке серпін әкелген, оқырман
сүйіспеншілігіне бөленген туындылар.
Өмірінің соңында жазушы «Алтын Орда»
трилогиясын жазды (1982-83 жылдары).
Жазушы 1983 жылы Алматыда дүние салды.
Еңбек Қызыл ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен,«Батырлығы үшін»,
«Ленинградты қорғағаны үшін» медальдарымен марапатталған. Қазақ КСР мемлекеттік
сыйлығының жүлдегері, (1968, «Айқас» романы)
Астана мен Алматыда І.Есенберлин атындағы
көшелер бар. Өзі тұрған «жазушылар үйінде» мемориалдық тақта орнатылған. Алматы
қаласының орталығында орналасқан № 25 гимназияға жазушының есімі берілген. Туған
жері Атбасарда Есенберлиннің шығармашылығына арналған мұражай бар, жазушы
дүниеге келген үйге мемориалдық тақта ілінген және сол көше қаламгердің атымен
аталады. Сондай-ақ, №1 мектеп-гимназиясына Есенберлиннің есімі берілген.
